Tevfik Işık 1875 yılında Antalya’nın bağrında dünyaya geldi. Fakat onun ismi kitaplarda değil, Antalya’nın insanlarının kalbinde yaşar. O, bir çağın aydınlanma kahramanıydı, bu topraklara elektriği getiren ilk kişiydi. Tevfik Bey, Türkiye’de ve dünyada çeşitli görevlerde bulunduktan sonra, Antalya’ya geri döndü.
Fakat gördü ki bu güzel şehirde bir eksiklik vardı: Elektrik. Gazyağı lambalarıyla aydınlanan evler, sokaklar, okullar… Tevfik Bey, bunun böyle olmaması gerektiğini düşündü ve harekete geçti. Ama bu iş çok zorlu olacaktı.
ŞİRKETİN KURULMASI
Tevfik Işık, Antalya’da su gücünden yararlanarak bir hidroelektrik santrali inşa etmek için ‘ANTALYA ELEKTRİK TÜRK ANONİM ŞİRKETİ’ isimli bir şirket oluşturur ve ilgili bakanlığın Antalya Belediyesi vasıtasıyla verdiği 6 Ekim 1925 tarihli izinle çalışmalara başlar. Bu izin, bakanlıkla imzalanan sözleşmenin 4. maddesine göre, 3 Nisan 1926 tarihinde, daha önceden bu amaçla kurulmuş olan Elektrik Şirketi’ne devrolunur.
Şirketin kurucu üyeleri şunlardır: 1- Tevfik (Işık) Bey: (Kurucu ve yönetim kurulu başkanı), 2- Hüseyin Ak (Tüccar ve un değirmeni sahibi), 3- Osman Yerebakan (Tüccar), 4- Hafız Yantaç Mehmet Efendi (Tüccar), 5- Çapacı Mehmet Kaptan (Gemici Kaptan, Tüccar), 6- Hacı Hasan Uzun. 7- Hamdi Ilıkan (Elektrik Yük. Müh.)
Tevfik Bey, Elektrik Santralı binasının yapımına 1925 yılının sonlarına doğru girer; fakat ellerindeki sermaye, daha sonra alınacak elektrik türbinleri için gereklidir. Bina yapımı için de Tevfik Bey, her gün çarşıda, pazarda gezerek, ‘Elektrik Fabrikası’ kurmak için bankada açtığı bir hesaba para toplamaya çalışırmış. Yaz-kış takım elbise ve kravatla dolaşan, giyimine çok dikkat eden Tevfik Bey’i görenler, etkilenir, itiraz edemez, bankada açılan hesaba para yatırırlarmış. Tevfik Bey’in bu çabaları sonuç vermiş; bu paralarla Santral Binası 1927 yılı sonunda bitirilmiş. İçine yerleştirilecek türbin ve jeneratörler ithal edilerek kurulmaya başlanmış.
Kurulan santralin teknik özellikleri şöyledir:
Türü: Tek kademeli yatık eksenli Francis türbinli;
Hidrolik yapısı: Biriktirmesiz basit dinlendirmeli su alma havuzu;
Cebri boru: 1000 milimetre çaplı 85 m çelik cebri boru bir adet;
Brüt düşü: 26,60 m;
Ünite adedi: 2 adet Ganz marka Francis türbin ve bu türbinlere direkt bağlı jeneratörleri,
Ünite gücü: Türbin 250 PS - jeneratör 185 KWA;
Devir sayısı: 750 d/d; Generatör çıkış gerilimi: 5250 V.
ANTALYA’DA İLK ELEKTRİK
Elektrik Fabrikası, halkın da desteği ile kurulduktan sonra Antalya, 1928 yılında elektriğe kavuşur. Tevfik Işık’ın inşa ettirdiği, suyla çalışan bu elektrik santralından sonra Antalyalı evine elektrik bağlatmaya başlar. Evler eski ve çoğunlukla ahşap olduğu için, elektrik boruları sıvaların ve ahşap pervazların üzerinden geçirilirdi. Hidroelektrik santralı kentin hayatında büyük rol oynamıştır. Hayatları boyunca karanlık gecelerde yaşamış olan Antalyalılar, çok mutlu olmuşlardı. Çünkü o zamanın şartlarında elektriğe sahip olmak dünyanın yeniden fethedilmesi gibi bir şeydi. 1940’larda Antalya, enerjiyi en ucuz üreten ve satan illerden biriydi. Antalya Belediyesi’nin işlettiği Elektrik Santralı, 250 beygirgücünde 2 türbin ve 2 jeneratörle 1928’de faaliyete geçmişti. Sonra ortaya çıkan ihtiyaç üzerine bunlara, 1940 yılında 550 ve 1954 yılında 1030 beygir gücünde iki büyük türbin daha ilave edilmişti.
EVLERİN AYDINLATILMASI
Antalya’da eskiden, halkın evlerini aydınlatmak için kullandığı nebati yağlar bezirhanelerde elde ediliyordu. Zenginler evlerini, daha lüks olan balmumu ile aydınlatıyordu. Köylü ve Yörükler ocaklarında odun ve çam ağaçlarının reçineli kısımlarından çıkardıkları çıra yakarlardı. Daha sonra sırayla “idare” dedikleri gaz (gazyağı) ile çalışan, tenekeden koni şeklinde yapılan aydınlatmalar evlere girdi. 1920’li yıllardan itibaren gaz lambaları kullanılmaya başlandı. Benim çocukluğum, gaz lambalı bir dönemde başladı.
Çünkü elektrik, Antalya’da 25 yıl geçmesine rağmen, çok az kişinin evinde vardı. Bizim eve elektrik, ancak 1958 yılında gelebildi. Tesisat mı çok paraydı; yoksa elektrik ücretleri mi? Bilemiyorum ama, 1960’lı yılların başına kadar Antalyalı ailelerin büyük bir çoğunluğu aydınlatmada gaz lambası kullandılar.
“Gaaaazcıııı geldi, hanım…”
Akşam üstü sokaktan geçen gazcının yolunu gözledikleri günlerdi o günler. Akşam üstü, lambalara gaz doldurulur; ince bir değnek ile içlerine bezler sokularak, şişelerin içleri temizlenirdi. Ev hanımlarının işleri zordu o günlerde.
SANTRALİN KAPANIŞI
Antalya’da Kepez Elektrik Santrali 25 Ekim 1961’de enerji üretmeye başladı. Eski santral ise 1975 yılına kadar Antalya’da Kepez Elektrik Santrali ile birlikte kente elektrik sağlamaya devam etti. 1975 yılında çalışmasını tamamen sonlandırdı.
HURMA AĞACI YETİŞTİRMİŞTİ
Tevfik Işık, Elektrik Fabrikası kurma işinin yanında boş durmaz, Şehir Kulübü'nü ve Antalya’yı tarımda ülke çapında tanıtmak için Bahçecilik Kooperatifi’ni oluşturur. Tarım kültüründe de pek çok başarıya imza atmış; eskiden dışarıdan getirilen hurma ağaçlarının yerine, bahçesinde yüzlerce ağacı yetiştirmeyi başarır. Tevfik Işık’tan her zaman bahsedilse, eski Antalyalılar hep bir ağızdan onu, “Adam gibi adamdı” diyerek anlatırlardı.
