12 Eylül 1980 Harekâtı, Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından emir komuta zinciri içinde gerçekleştirilen ve Türkiye'nin siyasi ve sosyal yapısında derin izler bırakan bir askerî müdahale. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri'nin yönetime karşı gerçekleştirdiği üçüncü ve son müdahale olan 12 Eylül Darbesi, ülke tarihinde derin izler bırakan, insan hakları ihlallerine, siyasi baskılara ve toplumsal travmalara yol açan bir dönem olarak hafızalarda kalmaya devam ediyor.
12 Eylül'de Ne Oldu?
12 Eylül 1980 gecesi, Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından saat 03.00'te TRT, PTT ve diğer iletişim kurumlarına el konularak başlayan askerî müdahale, saat 04.00'te radyolardan tüm ülkeye duyuruldu. İlk bildiride, darbenin amacı olarak "ülke bütünlüğünü korumak, millî birlik ve beraberliği sağlamak, iç savaşı önlemek ve devlet otoritesini yeniden tesis etmek" ifadeleri kullanıldı. Saat 13.00'te ise Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, canlı yayında uzun bir konuşma yaparak müdahalenin gerekçelerini detaylı bir şekilde açıkladı.
12 Eylül'ün Siyasi ve Hukuki Sonuçları
Müdahale sonrası, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Süleyman Demirel'in başbakan olduğu hükümetin faaliyetlerine son verildi. Parlamento üyelerinin dokunulmazlıkları kaldırıldı ve tüm ülkede sıkıyönetim ilan edildi.
Kenan Evren, devlet başkanı olurken, yasama yetkisi Millî Güvenlik Konseyi adıyla kurulan, Kuvvet Komutanları ve Jandarma Genel Komutanı'ndan oluşan bir yapı tarafından devralındı. Bu süreçte, siyasi partiler lağvedildi ve liderler gözaltına alındı. 1961 Anayasası uygulamadan kaldırıldı ve yeni bir anayasa hazırlığı başladı.
80 darbesinde kim cumhurbaşkanıydı?
1982 Anayasası, 7 Kasım 1982 tarihinde yapılan referandumla yüzde 91,37 oy oranıyla kabul edildi ve Kenan Evren cumhurbaşkanı olarak seçildi.
12 Eylül Darbesinde Gözaltılar, İdamlar ve İşkenceler
Darbe sonrası yaşanan insan hakları ihlalleri, Türkiye tarihinde kara bir leke olarak yer aldı. Resmî rakamlara göre 650 bin kişi gözaltına alındı, 230 bin kişi askerî mahkemelerde yargılandı ve cezaevlerinde işkence sonucu 171 kişi hayatını kaybetti. Ayrıca, 48 kişi idam edildi ve 1 milyon 683 bin kişi fişlendi. Bu dönemde yaşanan acılar, birçok aileyi derinden etkiledi ve toplum üzerinde büyük travmalar yarattı.
12 Eylül Darbesi Sonrası Yargı Süreci
12 Eylül 2010'da yapılan referandumda çıkan sonuçlarla birlikte darbeciler hakkında suç duyuruları yapılmaya başlandı. İlk soruşturma, 7 Nisan 2011 tarihinde açıldı ve darbenin yargılanma süreci 4 Nisan 2012'de başladı. Dava sonucunda Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırıldı. Ancak, Yargıtay süreci tamamlanamadan her iki isim de hayatını kaybetti ve dava düştü. Yıllar sonra, 15 Temmuz 2016'daki darbe girişimi sonrasında, 12 Eylül darbesiyle ilgili soruşturmaları yürüten bazı savcı ve hâkimlerin, F*thullahçı T*rör Örgütü (F*TÖ) soruşturmaları kapsamında meslekten ihraç edildiği ortaya çıktı.
12 Eylül Darbesi'nin Gerekçeleri nelerdi?
Siyasi İstikrarsızlık
Darbeye giden süreçte, Türkiye'de artan siyasi cinayetler, terör olayları ve toplumsal kaos darbenin en önemli gerekçeleri arasında gösterildi. Özellikle, 6 Eylül 1980'de Konya'da yapılan Kudüs Mitingi, darbeciler tarafından "şeriat amaçlı bir kalkışma" olarak nitelendirildi. Bu mitingde devletin ve millî marşın aşağılanması, darbenin fitilini ateşleyen olaylardan biri olarak gösterildi.
Ekonomik Kriz
12 Eylül öncesi Türkiye, ciddi bir ekonomik krizle boğuşuyordu. Süleyman Demirel'in "70 sente muhtacız" sözüyle özetlenen dış ticaret açığı, işsizlik, kıtlık ve enflasyon, darbenin ekonomik gerekçeleri arasında yer aldı. 1979 yılında yüzde 80 olan enflasyon, 1980 yılında yüzde 100'ü aşmıştı. 24 Ocak Kararları ile yapılan zamlar toplumda büyük tepki topladı ve ekonomik bunalım giderek derinleşti.
Güvenlik Sorunları
Türkiye, 1970'li yıllarda şiddetlenen sağ-sol çatışmalarıyla adeta bir iç savaş ortamına sürüklendi. 1978'den sonra artan t*rör olayları, özellikle P*K'nın kurulması ve Doğu'da başlayan saldırılar, güvenlik sorunlarını daha da derinleştirdi.
12 Eylül Darbesi'nin Dış Siyaset Üzerindeki Etkileri
NATO'nun güney kanadındaki stratejik önemi nedeniyle Türkiye'nin istikrarsızlığı, özellikle ABD tarafından yakından takip ediliyordu. 1979 yılında İran İslam Devrimi ve Sovyetler Birliği'nin Afganistan'ı işgali, Türkiye'nin bölgedeki rolünü daha da kritik hale getirdi. Bu sebeplerle, Türkiye'nin siyasi ve ekonomik istikrarı, dış güçler için de önemli bir faktör haline geldi.
12 Eylül Belgeseli
12 Eylül 1980 Darbesi'nin etkilerini derinlemesine inceleyen “12 Eylül” belgeseli, 1998 yılında Mustafa Ünlü tarafından yönetilmiş ve Mehmet Ali Birand tarafından sunulmuştur. Bu belgesel, 1972 ile 1983 yılları arasında Türkiye’de yaşanan siyasi gelişmeleri ve 12 Eylül Darbesi'nin öncesi ile sonrasını kapsamlı bir şekilde ele almaktadır.
12 eylül Belgeselinin İçeriği ve Yapım Kadrosu
Hikmet Bila'nın araştırma ve metin yazarlığını üstlendiği, Rıdvan Akar'ın redaksiyonunu gerçekleştirdiği belgesel, 12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi belgeselinin devamı niteliğindedir. Film, Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın idamlarıyla başlamakta ve 1983 Türkiye genel seçimleri ile Turgut Özal'ın başbakan olmasıyla sona ermektedir.
Belgeselin 9 bölümden oluşan her bölümünün başında Mehmet Ali Birand'ın şu sözleri yer almaktadır: “Türk demokrasisi 27 Mayıs'ı, 12 Mart'ı atlatıp yeniden yola koyulmuştu ancak fırtına dinmemiş, karşılıklı hesaplaşmalar bitmemişti. Tam aksine ülkede yeni cepheler açılmış, oluk gibi kan akmaya başlamıştı. Sonunda 12 Eylül günü yine kapı çalındı. O gün gelenler her şeyi ama her şeyi değiştirdiler. Artık hiçbir şey eskisi gibi olmayacak, eskisi gibi yaşanmayacaktı.”
Belgesel, daha sonra Mehmet Ali Birand, Hikmet Bila ve Rıdvan Akar tarafından “12 Eylül Türkiye'nin Miladı” adıyla kitaplaştırılmıştır.
